Chữ và nghĩa: Gió xoa mắt đắng?

Khám phá vẻ đẹp của ngôn ngữ qua bài thơ “Tiểu đội xe không kính” của Phạm Tiến Duật. Dòng thơ “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng” như một lời mời khám phá thêm tại 123b – Sân chơi cá độ hiện đại với trải nghiệm tuyệt vời và đa dạng trò chơi thú vị. Hãy đến và cảm nhận!

Đoạn thơ bốn câu miêu tả 3 sự tình: 2 sự tình liên quan tới hành động “nhìn” (nhìn thấy gió…, nhìn thấy con đường…) và 1 sự tình liên quan tới hành động “thấy” (thấy sao trời và đột ngột cánh chim…). Cả ba đều được coi là những phát hiện của nhà thơ. Chỉ có người lái xe ngồi trong cabin của chiếc xe “Bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi” thì mới có những quan sát, chiêm nghiệm về thực tế chiến trường với những chi tiết đắt giá đến thế.

Trong một buổi sinh hoạt về chủ đề ngôn ngữ thơ, có sinh viên đã đặt câu hỏi: Câu thơ “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng” cần được hiểu thế nào?

Chúng ta biết, động từ “nhìn” trong tiếng Việt có mấy nghĩa: 1. đưa mắt về một hướng nào đó để thấy (VD: ngẩng mặt nhìn trời; xa quá, nhìn không rõ; “Vội sang vườn Thúy dò la/ Nhìn phong cảnh cũ nay đà khác xưa” – Truyện Kiều); 2. để mắt tới, quan tâm, chú ý tới; 3. xem xét để thấy và biết được (VD: nhìn rõ trắng đen); 4. [công trình xây dựng hay vật được bố trí, sắp xếp] có mặt chính quay về phía hoặc hướng nào đó (VD: khách sạn nhìn ra biển; ngôi nhà nhìn về hướng đông). (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

“Nhìn” trong “nhìn thấy gió” là ở nghĩa 1, tức là động tác quan sát trực tiếp bằng mắt về một đối tượng nào đó. “Nhìn” này đã có ở câu thơ ở khổ trước: “Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng”. Sau đó, cũng động tác “nhìn” này, nhà thơ nhìn thấy “con đường chạy thẳng vào tim”.

Vậy gió có nhìn được như vậy không? Có thể nói là không. Gió là hiện tượng không khí chuyển động thành luồng trong khí quyển. Ta khó nhận ra bằng thị giác (mắt) mà chỉ cảm nhận qua tác động của nó vào vật khác (khi cờ bay, khi cây cối nghiêng ngả, khi mây vần vũ…). Người lái xe (trong câu thơ Phạm Tiến Duật) còn “nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng” cơ. “Xoa mắt đắng” là xoa thế nào nhỉ? Đây phải chăng là một kết hợp ngẫu nhiên, phi lí?

Có thể suy luận thế này chăng: Gió ngoài trời thổi ngược vào buồng lái, tác động, làm cho mắt người lái xe khó chịu, phản ứng chảy nước mắt. Nước mắt chảy xuống miệng làm cho (người lái xe) thấy có vị như vị đắng.

Nước mắt này, kể ra có vị mặn thì đúng hơn. Nhưng kết hợp mà nhà thơ đưa ra lại được người đọc chấp nhận và nó tạo nên một bất ngờ thú vị. Người lái xe cảm thấy “đắng mắt” và cái “đắng” này cũng giống như trong các kết hợp “đắng miệng”, “đắng lòng”… Nhà thơ đã “nhìn” thấy một thứ gió đặc biệt, chỉ có thể cảm thấy khi lái chiếc xe ô tô vỡ hết kính dọc đường chiến trận.

Những kết hợp phi lí như vậy không hiếm trong ngôn ngữ thơ. Lưu Trọng Lư từng viết (trong bài Tiếng Thu): “Em không nghe mùa Thu”. Mùa thu có “nghe” được không nhỉ? Các động từ “nhìn” và “nghe” đã có sự chuyển nghĩa trong thơ.

“Gió xoa mắt đắng” nhà thơ

Cho ta cảm nhận bây giờ chưa xong

Tóm lại

Đoạn văn mô tả rất chi tiết và sâu sắc về việc giải mã và hiểu sâu hơn về câu thơ “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng”. Việc phân tích từ ngữ, nghĩa của “nhìn” cũng như cách nhà thơ tạo ra những hình ảnh và cảm xúc thông qua từ ngữ là rất đáng ngưỡng mộ. Việc kết hợp giữa sự thực tế và trí tưởng tượng, giữa những cảm xúc về môi trường và tâm trạng của nhân vật trong câu thơ cũng là một điểm nổi bật.

Việc so sánh những sự tình liên quan đến hành động “nhìn” và “thấy” trong thơ với thực tế chiến trường và cách ngôn ngữ thơ được sáng tạo và chuyển nghĩa làm cho đoạn văn thêm phần hấp dẫn và sâu sắc. Việc tìm hiểu và suy luận về ý nghĩa của từng từ, từng cụm từ, và từng hình ảnh trong thơ giúp người đọc hiểu sâu về tác phẩm và tác giả.

Bài viết liên quan đến Chữ và nghĩa

• Chữ và nghĩa: Bình bịch
• Chữ và nghĩa: “Đoạn trường…”
• Chữ và nghĩa: “Nói khan nói vã”

Tôi rất thích cách bạn phân tích và giải thích về câu thơ “Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng”, và cách bạn đưa ra các suy luận và giải thích rất logic và sáng suốt. Cách bạn áp dụng kiến thức ngôn ngữ và văn học để phân tích và giải mã một câu thơ thật sự đáng quý. Chúc mừng bạn đã có một bài phân tích thú vị và sâu sắc!